Ortaçağ Türk-İslâm Devletlerinde Hükümdarın Adalet Sembolü: Dîvânü’lmezâlim

Abstract

Bütün Türk-İslâm devletlerinde halka adil davranma esas kabul edilmiştir. Türkler, gerek İslâm öncesi dönemde gerekse İslâmî dönemde kurmuş oldukları devletlerde her zaman adlî teşkilata gereken önemi vermişlerdir. Türk devletlerinde adlî meselelerin çözüme kavuşturulmasında İslâm hukukunun yanı sıra Töre’ye de müracaat edilmiştir. Ortaçağ Türk-İslâm devletlerinde adlî teşkilat içerisinde bulunan en önemli yargı uygulaması ise hükümdarın bir nevi adalet sembolü olan Dîvânü’l-Mezâlim’dir. Bunun için Ortaçağ Türk-İslâm devletlerinin devlet yönetiminde adlî teşkilatın ve Dîvânü’l-Mezâlim’in çok önemli bir yeri ve görevi bulunmaktaydı. Çünkü adaletin sağlanması hükümdarın en öncelikli görevlerinden birisiydi. Dîvânü’l-Mezâlim, normal mahkeme kadısının görev ve sorumluluklarından tamamen farklı bir yargı yetkisini yerine getiren bir üst mahkeme konumunda bulunmaktadır. Dîvânü’l-Mezâlim’e öncelikli olarak hükümdar başkanlık ederdi. Hükümdar Dîvânü’l-Mezâlim’e başkanlık etmediği zamanlardaysa vezir, nâib vb. görevliler bu işe nezaret ederdi. Dîvânü’l- Mezâlim, yönetici sınıfla tebaa arasında bir arabulucu konumunda olup halkın nabzını yoklayan en önemli kanallardan, hukukî yollardan birisiydi. Dîvânü’l-Mezâlim’in kurum olarak günümüzde doğrudan bir karşılığı olmasa da modern yargı sistemlerinden bazılarıyla birtakım münasebetleri söz konusudur. Makalemizde Ortaçağ’da hâkimiyet tesis eden Türk-İslâm devletlerinde bulunan adalet sistemini ve bunun önemli bir cüzü olan Dîvânü’l-Mezâlim’in ihdası, gelişimi, teşkilat yapısı ve işleyişi, günümüz yargı sistemleriyle olan ilişkileri gibi konular ele alınarak bilgi verilecektir.

In all Turkish-Islamic states treating people fairly has been accepted as a principle. The Turks attach importance to judicial organizations in the states which they established before the Islam or Islamic period. Töre has been applied to solve judicial affairs in addition to Islamic law in Turkish states. In medieval Turkish-Islamic States the most important Judicial practice in the judicial organization is Dîvânu’l- Mazâlim which is a kind of judicial symbol of the ruler. For this Medieval Turkish-Islamic States tradition the forensic organization had a very important place and task. The provision of justice was one of the most important tasks of the ruler. Dîvânu’l-Mazâlim is a superior court which is fullfilling a totally different jurisdiction from normal court Muslim judge’s task and responsibilities. The ruler was preside at Dîvânu’l- Mazâlim with priority. When the ruler was not preside at the officials like vizier, naib, etc. Dîvânu’l-Mazâlim was in position of intercessor which was one of the most important channels to see how the land lies of the public’s pulse between the ruling class and vassal. Although Dîvânu’l- Mazâlim has not a direct counterpart as an institution today, it has some relations with some of current modern judicial systems. In this rescript, Turkish- Islamic state’s justice system which established dominance in the middle ages, and Dîvânu’l-Mazâlim’s emergence, development, organizational structure and functioning issues will be discussed. Besides, giving information about this institution’s relations with the modern judicial systems.