Modernleşme ve jeopolitik ekseninde doğu sorunu

Abstract

Doğu Sorunu, diplomasi tarihçileri tarafından temelinde din çatışması bulunan ve Osmanlı-Avrupa düşmanlığından kaynaklanan bir sorun olarak ele alınmıştır. Bu anlayışa göre Doğu Sorunu, Osmanlı’nın sahip olduğu topraklardan çıkarılması için “büyük devletlerin” aralarında yaptıkları işbirliğinin adıdır. Ancak gerçekte söz konusu olan Osmanlı’nın yok edilmesi değil, yaşatılması sorunudur. Bu sav, Avrupa ve Osmanlı arasında düşmanlık değil dostluk ilişkilerinin olduğu anlamına gelmemektedir. Söz konusu tez, dostluk ve düşmanlık kalıplarının Doğu Sorunu ile ilgili olmadığı, politikaların devletlerin çıkarları doğrultusunda belirlendiği üzerine kuruludur. Makalenin bir diğer savı ise, Doğu Sorunu’nun yalnızca “güçler dengesi” ve “19. yüzyıl diplomasi tarihi” konusu olmadığı, aynı zamanda, Arnold Toynbee’nin ilk olarak ortaya koyduğu gibi, bir batılılaşma-modernleşme sorunu olduğudur. Bu bağlamda makalede öncelikle Doğu Sorunu’na ilişkin çeşitli yaklaşımlar özetlenmiştir. İkinci olarak, Rusya ve İngiltere’nin “sorun” karşısında izledikleri politikalar dönemler halinde incelenmiştir. Üçüncü olarak “Sorun”un Osmanlı Devleti’nin yıkılışı ile değil, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu ile ve Cumhuriyet’in iradesi doğrultunda çözümlendiği konusu üzerinde durulmuştur. Son olarak Osmanlı’nın 19. yüzyıldaki devlet ve toplum yapısından hareketle Doğu Sorunu, batılılaşma olgusu ile ilgili bir şekilde ele alınmış ve bu bağlamda günümüzde yeni bir Doğu Sorunu’nun gündeme getirilmek istenilip istenilmediği tartışılmıştır.

Diplomatic historians conceptualized the Eastern Question as a rivalry which takes its roots from the religious differences between Ottoman Empire and Europe. According to this perspective, the Eastern Question is the name of the company among the “Great Powers” to disband the Ottoman State from its territories. However, in contrast to this general understanding, the question was about the perpetuation of the Ottoman State instead of its abolishment. This assertion does not mean that there were no patterns of enmity between the Ottomans and the European states. It is to claim that policies were shaped by the interests of the states, and the aforementioned enmity and amity are irrelevant to the heart of the Eastern Question. Another hypothesis of the article is that the Eastern Question is not an issue about the 19th century diplomatic history and balance of power relations only; it is also an issue of westernization-modernization as first recognized by Arnold Toynbee. In this context, firstly somegeneral approaches to the Eastern Question are presented. Secondly, the policies of Russia and England against the “Question” were examined in periodical manner. Thirdly, it is argued that the “Question” was not solved simply by the demise of the Ottoman Empire, but it is settled by the will of Turkish Republic with its establishment. Finally, the Eastern Question is analyzed in relation to the issue of westernization-modernization, and in this framework, it is argued whether a new Eastern Question is about to put on the agenda in the contemporary era.