Gönen Çayı'nın mendereslenme morfolojisi ve mendereslenmeyi etkileyen faktörler

Abstract

Yeryüzünü şekillendiren en etkin dış kuvvet olan akarsuların yatak şekillerinden birisi de menderes tipinde olanlarıdır. Akarsuların yaptığı menderesler ile akarsu jeomorfolojisinin kanunları arasında sıkı bir ilişki vardır. Akarsuların mendereslenmesi üzerinde etkili olan etmen ve süreçlerin belirlenmesinde, buradaki röliyefin saptanmasında bu bağıntılar açıklayıcı ölçütler durumundadır. Yine aşınım döngüsü safhasının belirlenmesinde de menderesli akarsular ve menderes morfolojisi kıymetli ipuçları vermektedir. Bu çalışmada Gönen Çayı'nın mendereslenme özelliklerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda mendereslenmeyi etkileyen faktörler ile mendereslenme morfolojisini ortaya koyan morfometrik özellikler, kıvrımlık indeksi ve mendereslenme oranı belirlenmiştir. Çalışmanın ilk aşamasında inceleme alanında mendereslenmeyi etkileyen faktörler açıklanmış ve etkilerine göre değerlendirilmiştir. Bu aşamada 1/25.000 ölçekli topografya haritaları ile Sayısal Yükseklik Modeli (GDEM) verileri kullanılmıştır. Çalışma sonuçları Gönen Çayı'nın bu mendereslenme morfolojisinin onun alt mecrasında genel taban seviyesine bağlı oluşan taşkın ovasında teşekkül ettiğini göstermiştir. Burada eğim değerleri küçülmüş, hız azalmış, akım miktarı artmış fakat beraberinde taşınan yük miktarı da artmıştır. Gerek suyun, gerekse suyun içindeki yükün kinetik enerjisinin azalması mevcut enkazı nakletmesine yetmemiş böylece mendereslenme meydana gelmiştir. Ayrıca Gönen Çayı'nın aşağı mecrasındaki kıvrımlılık indeksi 1/1.7 ve 20 adet menderes kıvrımının yer aldığı sahadaki ortalama mendereslenme oranının ise 1/14 olduğunu belirlenmiştir. Elde edilen sonuçlar, eğimin azalmasına bağlı olarak Gönen Çayı'nın yaptığı mendereslerin sayısının az, fakat her menderesin geniş ve büyük olduğunu göstermektedir. Akarsuyun geometrik özelliklerine ait değerlerin menderes boyutunun arttığı lokasyonlarda büyüdüğü, boyutun azaldığı alanlarda ise muhtemelen yük boyutları ile olan ilişkiye bağlı olarak küçüldüğü tespit edilmiştir.

Rivers, the most effective external elements shaping the earth, have also meander- shaped beds. There is a strong relationship between the meanders created by rivers and the rules of river geomorphology. These associations act as explanatory criteria in the identification of the relief in the area and in the determination of factors and processes that are effective in river meandering. Rivers with meanders and morphology of meandering also present valuable tips in the identification of erosion cycle phases. Current study aims to identify meandering characteristics of Gönen Creek. In line with the aims of the research, factors that affect meandering were examined along with the identification of sinuosity and meandering rates, morphometric features which present the morphology of meandering. In the first part of the study, factors that affected meandering in the research area were explained and assesses according to their effects. In this phase ofthe study,topography mapsscaled 1/25.000 and Digital Elevation Model (GDEM) data were utilized. Study resultsshow that morphology of meandering in Gönen Creek is formed in the flood valley formed according to general floor/base level in its lower channels. Here, slope values are found to be lessened, speed decreases and amount of flow increases however the amount of load that istransported increases. The decreases of kinetic energy both in the water and in the load carried in the water result in meandering since the kinetic energy is notsufficient anymore to transport the existing debris. Sinuosity rate in the lower channels of the Gönen Creek wasidentified to be 1/1.7 and the average meandering rate in the area that includes 20 meanders was identified to be 1/14. Results show that the number of meanders created by Gönen Creek due to decreases in the slope is small but each meander is large and wide. It was also seen that values based on the geometric characteristics of the river expand in locations where the meander size increases but they lessen in locations where the meander sizes decrease probably based on the relationship with the load size.